Mališa Stanojević: Karađorđe u Gorskom vijencu

[Delitelj sekcije]

Karađorđev ustanak — nastajanje nove srpske države

Karađorđe Petrović (1752-1817) „verhovni vožd naroda serbskog” (kako stoji na zvaničnom pečatu iz vremena podizanja Prvog srpskog ustanka, gde je urezana njegova puna titula) probudio je nadu u srpskom narodu, podigao ga i započeo ostvarenje zaveta o osveti Kosova. U dugogodišnjem seljačkom ratu i srpskoj revoluciji Karađorđe je plenio hrabrošću i osećanjem pravde, a u plejadi srpskih vladara i revolucionara, njegova ličnost se odlikuje i osećanjem državotvornosti. Prvi je nazvan Voždom, imenom koje znači: „prvi predvoditelj”, „komandant Serbije”. Sveukupnom ličnošću, istorijskom ulogom, Karađorđe koji od naroda nije nazvan ni knezom, ni kraljem, već jednostavno — Voždom, kod Njegoša je izazvao posebnu pažnju i divljenje, osnažio misaoni i poetski zanos o srpstvu i kosovskom mitu.

Povezano tesno s pojmom istorije, opevanim događajima stvarnim, a ne izmišljenim, pesničko stvaranje Petra Petrovića Njegoša II je na temeljima istorijske sudbine koja je osnovni pokretač njegove poezije. Njegoš u kontekstu istorije i istoričnosti od početka svog poetskog stvaralaštva ugrađuje i likove vladara i državnika, a pogotovu veliča heroizam Karađorđa i ističe njegove zasluge. Karađorđe je (jedan od osam istorijskih ličnosti koji je stupio na ratnu pozornicu), junak koji se vezuje za kosovski mit vraćajući nadu i boreći se za „carstvo zemaljsko”, ali i junak koji produžava ovaj mit uzdizanjem među nebeska bića, što i Njegoš čini u svojim pesničkim i filozofskim mislima. U dosadašnjim proučavanjima i tumačenjima znatan deo Gorskog vijenca je smatran kao apologija junaštva i krvave borbe. To se može reći i za pesme u kojima veliča Vožda srpskog Karađorđa.

Do pojave Gorskog vijenca o Karađorđu je podosta ispevano i ispisano. Karađorđe je, kako za života, a pogotovu posle tragične smrti, bio epski junak i lik koji je često pobuđivao pažnju narodnih pevača i pisaca. Oprečna su prikazivanja Vožda, kako u istoriografiji, tako i u literaturi. Dok se jednom stranom pojavljuje kao gorostas, tvorac srpske revolucije, epski junak i legenda, drugom svojom stranom prikazuju ga kao ličnost koja ne zavređuje mesto koje mu je u narodu dodeljeno. Bilo je istoričara i pisaca koji su koristeći razne opise događaja iz Karađorđevog života i tumačeći ih — stvarali nepovoljnu sliku o Voždu Prvog ustanka.

Sveobuhvatnim pregledom celokupnog stvaralaštva posvećenog Karađorđu, može se zaključiti da je prevladala ona slika koja uzdiže vođu srpske revolucije. Početnu svetlost i okvire dobila je stvaranjem značajnog opisa koji je stvoren u narodnoj epskoj pesmi Početak bune na dahije, koju je ispevao Filip Višnjić. Od tog početka do današnjih dana iznova se javljaju interesovanja za neka dodatna osvetljenja, tumačenja ili traganja u prošlost. Jedna specifičnost od početka prati sudbinu umetničkog prikaza Vožda, a ona se neposredno vezuje za događaj u Radovanjskom lugu. (Valjda ni u jednoj književnosti, kao što je ovde slučaj, jedan junak ni posle pedesetak književnih radova, u raznim žanrovima i različitih vrednosti, ne odvaja se od drugog vođe istoga naroda). Voždova smrt i tragični kraj uzdižu ga epskim prikazima i poetizacijom do visokog istorijskog i umetničkog doživljaja. Lik srpskoga Vožda prelama se, kako kroz istorijsku prizmu tako i kroz poetsku; stvarajući uslove za uvek novo prikazivanje i tumačenje. U svoj svojoj drami i tragičnosti iskazuje posebnu pouku i usud koji prati srpski rod, od izdajstva na Kosovu do ovog čina.

Ova neobična ličnost srpske istorije bila je inspiracija mnogih umetnika, kako slikara počev od Uroša Kneževića do Lubarde; mnogih pesnika — od Sime Milutinovića Sarajlije, Puškina, do Bojića, Ivana V. Lalića, Vaska Pope, Tanasija Mladenovića, Matije Bećkovića; romansijera — od Pere Todorovića, Stojana Živadinovića do Koste Dimitrijevića; tako i ponajviše u dramskim prikazivanjima — od prve napisane i izvedene drama Johana Kulmera, Joakima Vujića, Ištvana Baloga do savremenih dremskih pisaca Ivana Studena, Žarka Komanina, Mila Kordića. Naravno, o Voždu srpskom ponajviše se govorilo i pevalo u usmenoj tradiciji, u narodnim predanjima i narodnoj poeziji, jer je to bilo vreme guslara i pevača, ali i vreme pripovedanja. No, od pisanih i umetničkih tvorevina najpre se pojavila drama Johana barona fon Kulmera bogatog konjičkog oficira i pisca, koja je prema istraživanjima Alojza Ujesa izvedena 1807. godine, naslovljena Hrabri Srbi. U predugom spisku umetničke proze i poezije o Voždu valjalo bi izdvojiti obiman epski spev Sime Milutinovića Sarajlije Serbianka (1826) u kome opeva hroniku ustanka i posvećuje veliku pažnju Karađorđu. Sarajlija je po povratku iz Rusije (1847) napisao i veliki kramski spev Tragedija serbskog gospodara i vožda Karađorđa.

Njegoš je kako se opravdano veruje, pod uticajem vladike Petra I (napisao podužu pesmu u duhu narodnog pevanja U pohvalu Kara-Đorđu Petroviću) i Sime Milutinovića Sarajlije od početka svog pesničkog rada veličao Karađorđa. Karađorđev lik ugradio je u svako od svojih najznačajnijih dela. Svakako da je osnovno pitanje vezano za postavku Posvete prahu oca Srbije ispred svog speva Gorski vijenac.

Njegoš je veliki pisac posveta. Skoro sva njegova dela imaju pesmu — posvetu. Ispevane su „srpskom rodu”, Simi Milutinoviću, A. S. Puškinu... U ovom slučaju Njegoš je napisao pesmu sa karakterističnim naslovom Posveta prahu oca Srbije, a svoje najbolje delo posvetio je vođi Prvog srpskog ustanka.

Posveta prahu oca Srbije dugo nije bila predmet rasprave, jer su se tumači i istraživači Njegoševog dela većinom bavili samim spevom. Imajući u vidu vladavinu dveju dinastija u Srbiji, Karađorđevića i Obrenovića, pitanje „oca Srbije” nametalo se pogotovu zbog toga što je titula „oca Srbije” bila dodeljena u Kragujevcu (1830) Milošu Obrenoviću. Njegoš je odlukom da svoje najbolje delo posveti Karađorđu u njemu video velikog Vožda i „oca Srbije”, ali se opredelio i za opštiju koncepciju prikaza pada i uzdignuća srpstva, s tim što je značajniji do Gorskog vijenca posvetio krvavoj borbi. U Posveti Karađorđe je jedan od osam heroja. Ta činjenica, tj. svrstavanje Karađorđa po herojstvu i značaju među viđenije junake i državnike, kao što su na primer Napoleon, Suvorov, Karlo, Kutuzov... govori da je on svakako i „otac Srbije”. Kako je Posveta pisana u Beču i prema nekim istraživanjima naknadno dodata spevu Gorski vijenac, to se jedno vreme smatralo da je Njegoš „ocem Srbije” nazvao Miloša. To su bile svakako greške, namerne ili ne, ali su pokazale da se u nekim vremenima tumačenja mogu sasvim promeniti. To je po svemu sudeći zavisilo od vladavine dinastija, te su se i sama istraživanja prilagođavala. Vrlo je interesantno da je u jednom vremenu preovladavalo mišljenje o „ocu Srbije” u korist Miloša, samo zbog toga što se došlo do saznanja da je u Posveti bilo izostavljeno ime Karađorđevo, koje je navodno naknadno uneto. Imajući u vidu da je u naslovu stavljena reč „prahu”, to je izvesno da se Posveta odnosi na mrtvog Vožda (jedna druga pesma, Sprovod prahu S. Milutinovića potvrđuje ove navode, tj. opravdanost mišljenja da Njegoš upotrebljava reč „prahu” kada govori o posvetama mrtvima), a i karakter lika je u ovenčanju „oca Srbije” u liku Karađorđa. Imajući u vidu da se Njegoš priklonio da Posvetu napiše „prahu”, to se može tumačiti kao rasutom prahu po svim zemljama gde žive Srbi, što na izvestan način može da znači i podržavanje politike Karađorđa, koji je imao zamisao da oslobodi sve Srbe. Kasnijim istraživanjima otklonjena je i tvrdnja da su prekidi označavali izostavljanje stihova koji su bili upereni protiv Miloša. Njegoš se jasno opredelio za vođu oslobodilačkog ustanka, protiv Miloša, koga su opisivali u sasvim drugom svetlu, nekada i više vrednovanog, ali za Njegoša kao kompromisnog i oportunog vladara. Njegoš je u Posveti, nasuprot drugih stvaralaca, Miloša ostavio po strani, veličajući Karađorđa i nalazeći u njemu posebnu poetsku i nebesku snagu, kojom se može spasiti od tiranije i izvojevati sloboda.

Posveta prahu oca Srbije sastavljena je od 62 reda, 38 stihova i 24 prazna reda označena nizovima tačaka. Stihovi su ispevani u svečarskom tonu, sa dugim šesnaestercem, naizmenično rimovanim. U odnosu na Gorski vijenac pesma je samostalna i posebno potpisana sa „SOČINITELj”. Naznačeno je i mesto, kao i vreme nastanka pesme: u Beču na Novo ljeto 1847. godine. Prvi deo pesme čine 22 stiha koji daju sliku devetnaestog veka „nad svim vjekovima” i prikazuje junake toga doba. Karađorđe je „bič tirjanah” i heroj besmrtni. Njegoš glorifikuje Karađorđa kao borca protiv Turske imperije, kao i u pesmi Zarobljen Crnogorac od vile, gde ga naziva „Sin Topole, ogledalo Srpstva”. U stihovima gde se opeva tajna njegovog uspeha, Njegoš vrši zamenu imena i kurzivom ispisuje ime Đorđe. Ovaj detalj se može tumačiti kao potreba stiha, ali i ukazivanje na posebno značenje, tj. na veličinu skoro svetiteljsku, jer to je njegovo kršteno ime. Pred takvim

... „Đorđem se mrznu sile”,
„Đorđem su se srpske mišice sa viteštvom opojile!
Od Đorđa se Stambol trese, krvožedni otac kuge,
sabljom mu se Turci kunu — kletve u njih nema druge.”

Posveta, sa svojom formom ovakvoga tipa, retka je i po praznim redovima. Prazni redovi su jednake forme, kako po dužini pauze, tako i vizuelno — četiri jednaka dela po šest redova čine četiri pauze. Prava je retkost do sada bila da se ova pesma štampa, a da se ne poštuje njena forma uključujući i prazne redove. Kako se ovakve pesme svrstavaju u red prigodnih pesama to se Posveta štampa i samostalno. Međutim, kada se radi o prevodima Gorskog vijenca ona se katkad izostavlja.

Smrt Karađorđeva i njegov „tragičeski konac” opevan je u dvostihu i čini poseban deo. U drugim delovima Njegoš će da se obrati pokoljenjima, koja će znati da anatemišu izdajnike, a potom će uz pauzu praznih redova da slikom kontrasta pokaže svetlost koja će večno obasjavati velikog junaka. Njegoš se ovde, kao i u drugim svojim pesmama koristi svetlosnom simbolikom i izraziće se stihom „Plamen će, vječno životvorni, blistat Srbu tvoje zublje...”

Na kraju pesme, u poslednjem delu, opevano je srpsko herojsko trojstvo. Kao što na početku pesme Karađorđe spada u red osam velikih junaka, u svetskim okvirima, tako sada čini trojstvo s Dušanom i Obilićem. On je taj koji je odagnao kletvu s roda, proterao Turke i osvetio Kosovo, što je bio zavet svih ranijih pokoljenja.

Tumači i kritičari Njegoševog dela nalazili su izvesne manjkavosti i greške u ovoj pesmi, s tvrdnjom da se to nije ponavljalo u samom spevu. Kao i kod drugih pesama i u drugim delima, Njegoš je neke stilske figure verovatno preuzimao iz starije epske poezije.

Pre pojave Gorskog vijenca, Njegoš je napisao pesme Sablji besmrtnoga vožda (knjaza) Karađorđa. Pesma je objavljena 1840. godine. I u ovoj pesmi Njegoš u romantičarskom zanosu vidi junaka, heroja, ustanika Karađorđa, koji snagom vožda i viteza podiže Srpstvo. U pesmi se prvi put spominje veliko delo „oca otečestva”, što samo potvrđuje stalno i nepromenjeno Njegoševo cenjenje značaja Karađorđa i njegovog dela. Ovo je pesma o Voždovoj sablji koju je Njegoš kupio u Beču 1837. godine.

Veoma je značajna za ovu temu kratka pesma Pod slikom Karađorđevom. Ona se sastoji od jedne strofe, tj. četiri stiha veoma neobična po stilu i karakteru. Ona glasi:

„Samo ime Karađorđe
kad Srbinu na um dođe,
zaplamti se krv u grudi,
junačko se srce budi.”

Zanimljivo je da ovu pesmu nije objavio Njegoš, već ju je saopštio Vuk Vrčević, svedočeći kako je Njegoš u svojoj sobi držao Karađorđevu sliku u minijaturi.

U Luči mikrokozmi srešćemo se sa likom Karađorđa gde je središnja figura svekolikog srpstva između Obilića i Dušana — i „još koga srpskoga heroja”. Njegoš od Sime Milutinovića traži da progrmi huljenjem protiv Vujice, Vuka, Vukašina... Sima Milutinović je ovaj zavet ispunio pisanjem drame o tragičnoj smrti Karađorđa.

Njegoševo prikazivanje Karađorđa je po određenju epsko. Karađorđe je više od vožda, od narodnog vođe, on je oličenje srpskoga naroda. On je iz istorijskih događanja ušao u epski sistem i poetiku posebnoga značenja, prvo kroz narodne epske pesme, a potom i kroz umetničku literaturu. Istorija je poslužila kao inspiracija za tako vredna dela u kojima nije samo Karađorđe, već su tu i drugi likovi. Likovi epskoga karaktera čene poseban poetski sistem, koji se pogotovu kod Njegoša ogleda u preuzimanju iskustva i vrednosti koje neprestano koriste supstancu iz narodne epike. Slučaj je tako hteo da su narodne pesme i literatura kasnije bili osnova za istorijsku građu. Kako je kroz svo stvaralaštvo Njegoša prožet istorijski kontekst, to se može zaključiti da je izbor građe izvršila sama istorija. Sudbine ljudi i tragičnost činili su osnovu prikazivanja i likova i događaja. Katkada sa većim lirizmom, katkad sa jakom poetikom, događaji i njihova tragika ulivali su novu snagu. Vožd je bio, svakako, neprestana inspiracija mnogih umetnika, a u Njegoševom delu i epski lik sa posebnim značajem.

Karađorđevu smrt, tragičnu pogibiju u Radovanjskom Lugu, Njegoš je u Posveti iskazao izvanrednim, umetničkim snažnim stihom, punim očigledne, ali i prikrivene simbolike:

„tvojoj glavi bi suđeno za vjenac se svoj prodati...”

Karađorđe se vratio u Srbiju, s namerom da ponovo podigne narod, da uzbuni sav porobljeni Balkan, da započne veliku, odsudnu borbu za konačno oslobođenje svih porobljenih naroda. Dolazeći u Srbiju bio je svestan i opasnosti kojoj se izlaže. Došao je spreman da Srbiji ponudi izbor — Karađorđeva sablja ili Karađorđeva glava. Srbija oličena u knjazu Milošu i Miloševim jednomišljenicima — odabrala je Voždovu glavu. Preovladalo je uverenje da će upravo odsečena glava Karađorđeva biti najveći garant Turcima da se „Srbija zemlja umirila”. Svesnom žrtvom Karađorđe je zaslužio Hristov venac, venac mučenički. Navedenim stihom Njegoš uspostavlja čvrstu vezu između Karađorđa i Kosova. Jednako kao što su se, prema kosovskoj legendi, knez Lazar i njegovi vitezovi svesno žrtvovali — žrtvuje se i Vožd. Knez Lazar i njegovi vitezovi žrtvom poput one Hristove okajavaju vlastite grehove, ali iskupljuju i grehove predaka. To čine kako bi stvorili uslove da se na temeljima njihovih žrtava jednoga dana podigne nova srpska država. Srpska socijalna i nacionalna revolucija (1804-1815) jeste ispunjenje kosovskog zaveta, najava konačnog i potpunog oslobođenja, začetak nove srpske države. Jednim jedinim stihom, Njegoš je obrazložio svekoliko prisustvo kosovskog mita u Gorskom vijencu.

O pesmi Posveta prahu oca Srbije nije se pisalo u toj meri kao o samom delu Gorski vijenac. Među značajnija proučavanja i tumačenja mogu se navesti komentari Milana Rešetara, komentar i tumačenje Milana Ševića, beleške i objašnjenja Vida Latkovića, studija o Njegošu Miodraga Popovića, komentari Nikole Banaševića i studija Jovana Deretića. U navedenim komentarima Posveta je tumačena s jednakom pažnjom kao i Gorski vijenac i čini značajnu građu za razumevanje pesničkog dela velikog pisca srpskog romantizma.

Mališa Stanojević
Velika Plana, 1998. g.